Roma İmparatorluğu’ndan Günümüze Anadolu’da Bulunan Mitraizm Tapınakları

Mitraizm, Mitra tarikatı yahut Mitras Gizemleri olarak bilinen bu öğreti Antik Pers dünyasının, Eleusis ve İsis Sırları olarak bilinen, ezoterik geleneklerde olduğu üzere yalnızca bu tarikata kabul edilenlere açıklanan sırlarıyla gelişmiş bir mistik kült olarak kabul edilmektedir.

Mitraizm öğretisiyle ilgili hiçbir yazılı evrak bulunmamaktadır ancak arkeolojik olarak antik dünyaya dair birçok kalıntı var. Bu kalıtıların manalarını açıklayacak antik evraklar olmadığı için yorumlanması da zordur. Saklılığı önemseyen bir yapılanma olduğu için gerisinde yazılı kaynak bırakmamış olan Mitraizm hakkında en kıymetli bilgilere yer altında ya da mağaralarda bulunan tapınaklar aracılığıyla ulaşılmıştır. Mitra’nın en bariz tasvirleri şöyle görülmektedir:

• Mitra’nın kayadan doğması

• Mitra tarafından boğazlanan bir boğa

• Başka kimi hayvanların boğalı tabloda bulunmaları

• Mitra’nın daima başında Frigya tâcı olması

• Mitra’nın başından Güneş ışınlarını andıran çizgiler çıkması

• İki yardımcılarının biri aşağı, biri üst bakan birer meşale tutmaları

• Mitra’nın Ay ve Güneş’i temsil eden ilahlarla bir arada resimlenmesi

Roma periyodunda pagan dinlerinden biri olarak kabul edilen Mitraizm’in Hindu kökenli Pers yaradanı Mitra’nın felsefinden ortaya çıktığı düşünülmektedir. Söz manası olarak “anlaşma” ya da “aracılık” eden manasına gelen taşıyan Mitra, tıpkı vakitte “güneşe tapınma”dan yola çıkarak Helios ve Sol üzere ilahlarla birlikte tasvir edilmektedir bu yüzden güneşle ve ışıkla alakası olduğuna inanılır. Herkese açık olmayan ve gizlice tapınılan Mitra külte katılmak için belli evrelerden geçilmesi gerektiği düşülmektedir.

Mithraizmde kabul için bir seranomi yapılmaktaymış. Bu seranominin yılın belli kıymetli günleri yahut yılda bir sefer yapıldığı kestirim ediliyor. Seranomiye katılmak isteyen için için oylaması yapılırmış. Seranomiye katılmasına müsaade verilirse 7 haftalık 12 tane birbirinden ağır ve ölümcül imtihan yapılırmış. Bu zorluktan bu öğretiyi yayma hedefi olmadığını ve zorlu bir sınavı bulunduğu için hayli seçici davranıldığı görülmekte. Bu seranomi sonucu hayatta kalanlar kabul edilip geçiş derecesine nazaran tapınakta belirli bir makama yerleştirilirmiş. Kabul edilen kişinin günahlarından arınması için kan olduğu varsayım edilen bir sıvı ile dolu havuza kişi sokulup çıkarılarak akabinde yerde oyuk mezar halinde açılmış çukurlara yatarak ”yeniden doğuş ismi verilen” olay gerçekleştirilir ve bu sayede kişi geçmiş günahlarından arınmış olduğuna inanılırmış.

Roma İmparatorluğu’nun hâkim olduğu kıymetli yerlerden biri olan Anadolu’da da bu gizemli inanca ilişkin olduğu ortaya çıkan kalıntılar bulunuyor. Gelin, Anadolu’da bugüne kadar keşfedilmiş Mitraistik tapınaklarına bir göz atalım.

Antik Dönem’deki Doliche ismiyle bilinen günümüzde Gaziantep’in 10 km kadar kuzeybatısında bulunan Dülük bir antik kenttir. Yerleşim yerinin eteklerinde bulunan bir mağarada iki tane Mitraeum (kült alanı) bulunmuştur. Antik kente dair en etkileyici buluntuları ortasında yer alan bu kült alanları mağara geniş meydanlar biçiminde oyulmuştur. Bu kült alanlarından birinde epeyce yıpranmış Mitra’nın boğayı öldürdüğü tasvir bulunmaktadır. Figürün başına yapılan haç işareti rölyefin Hristiyanlar tarafından tahrip edildiğini göstermekte.

Antalya’da bulunan Perge Antik Kenti yakınlarında, içinde mermer bir adak steli bulunan bir Mitraeum ortaya çıkarılmıştır. Kemerli bir girişe sahip alan kayalık duvara oyularak inşa edilmiştir. Üzerinde kanonik boğa öldürme sahnesinin bulunduğu bir rölyefinin bulunduğu mermer adak stelinde ayrıyeten MS 2. yüzyıla tarihlenen bir yazıt da bulunmuştur. Yazıtta, “Marcus Lucius Crispus’un, Perge’nin müşavere ve halk meclisi için, misafirperver bir formda çocuklarıyla birlikte Helios Mitras’a adak sunduğu” yazmaktadır.

Antalya’da Likya Bölgesi’nde bulunan Arykanda akropolünde yer alan dikdörtgen planlı, iki odadan oluşan yapının Mitraistik bir tapınak olduğu düşünülür. Tapınağın kapı girişindeki yazıtta bu odaların Roma İmparatoru Septimus Severus ve Severus ailesine adandığı anlaşılmıştır.  Öteki Mitraeumların tersine yer altında bulunmamasıyla dikkat çeken bu tapınağın gizlenmeye gerek duyulmadan inşa edilmesinin Septimus Severus’un Mitraizm’i hür bir biçimde inanılması sonuçlarından biri olduğu düşünülür.

Diyarbakır’da bulunan ve Roma Dönemi’ne ilişkin bir askeri yerleşimin kalıntılarının bulunduğu Zerzevan Kalesi’nde de Mitraistik bir yer altı tapınağı bulunmaktadır. Yeraltındaki ana kaya oyularak inşa edilmiş olan tapınakta sütunlar, nişler, doğu duvarında yer alan bir ışın tacı motifi bulunuyor. Mağarada ayrıyeten nişlerden birine oyulmuş su çanağı ve ona duvardan geçen bir kanal ile bağlanmış bir havuz vardır. Mağaranın tavanında simetrik olarak tahminen hayvan kurban etme ritüellerinde kullanılan dört hayvan asma yeri tapınakta keşfedilen buluntulardan.